Марқұм болғандар бәрі бірдей бір тиянақты, айталық, бәрі бірдей жетпіске жетіп өлмейді ғой. Біреу ерте, біреу кеш дегендей. Тіпті дүниеге келер-келмес кетіп қалатындар бар, жүзге жетіп жығылатын бар.

Ақыл да сондай: біреуде аз, біреуде көп. Ал басым көбінікі – орташа. Ақылы тым көптер де, тым аздар да, орташалар үшін қалыптан тысқары. Ақылы көптер де жынды, ақылы тым аздар да жынды. Орташалардың ұғымы сондай. Орташалар басым көпшілік болғандықтан, олардың пікірі үстем. Көп қорқытады, терең батырады. Ғылыми тілмен айтқанда: «аномалия». Яғни, халыққа дағдылы қалыптан шығып кеткен. Алла-Тағала адамдардың бәрінің басына ноқтаны бір қалыптан шығарған да, ал сол бастың ішіндегі миды әрқилы жаратқан.

Біздің ауылда да сондай бір «аномальный» адам болды. Жексенбай әулетінен еді. Бұл әулет тұқымы мол, әулетті ата. Тек соғысқа дейін. Соғыстан кейін...

Солардың бірі − Иса атты бозым жігіт еді. Иса бізге есептен сабақ берді. Сонда ол көп болса техникум, яки училище бітірген шығар. Институтта оқымаған. Ал есепке келгенде, Эйнштейн дер едім. Ол Эйнштейннің кім екенін де білмеуі мүмкін. Бірақ сол ұлы адамның туысы сияқты.

Бізге шамалы-ақ уақыт сабақ берді. Әйтеуір, өз басым одан жарты-ақ жылдай оқыдым. Бесінші класта. Егер оныншыны түгел соның алдынан оқып шыққанымда, мен де математик болар ма едім, кім біледі...

Ол программа, бағдарлама дегенді мойындамайтын. Оқыту тәсілі, әдістемесі мүлде басқа. Мысалы, мені тақтаға шақырады:

− Мұртаза баласы Барсхан! Тақтаға! – дейді.

Шығамын. Қаршыға көз, бүркіт тұмсық, сұсты кісі. Ұзын бойлы. Бір қырым артық еті жоқ, сымдай тартылған, сұлу адам. Бірақ сұсты.

− Қай жылы, қай күні туылдың? − дейді бірінші сұрағы.

− Мың тоғыз жүз отыз екінші жылы, жиырма сегізінші қыркүйек, − деймін мен.

− Қай сағатта?

− Оны білмеймін.

− Білмейсің. Әкең сауатты кісі болатын. Жылың, айың, күнің дұрыс. Бірақ сағатын, минутын жазбаған. Қазақ секунд, минут, сағат тұрмақ, күнге де, айға да, жылға да мән бере бермейді. Кеңістік пен еркіндіктің арқасы. Мейлі, сағатты шартты түрде алайық. Айталық, Айша жеңгеміз мың тоғыз жүз отыз екінші жылы, қыркүйектің жиырма сегізі күні, кешкі сағат жетіден жеті минут өткенде босанды делік. Ал, − деп маған шұқшияды, көздері кірпік қақпайды. − Дәл осы қазір қай жыл, қай ай, қай күн, қай сағат, қай минут?

− Дәл қазір, − деп терезеге қараймын, балаларға қараймын. Олар жым-жырт. Тырс етпейді. Басқа мұғалімнің сабағында шошаңдап отыратын немелер қазір құлаққа ұрған танадай. − Дәл қазір мың тоғыз жүз қырық төртінші жыл, жиырма сегізінші сәуір... Сағатын, минутын білмеймін. Сағатым жоқ − деп білегімді көрсетемін.

− Жарайды. Сағатың жоқ. Ал жалпы қолға сағат тақпаған жақсы, − дейді Иса мұғалім.

− Сағат таққан қолдың неге ұқсайтынын білесіңдер ме? − деп балаларға қарайды. Ешкім жауап бермейді.