— Қарашығым, жалғызым-ау! Өлген кісі тіріле ме екен? — деп, біресе Әділдің бетінен сүйіп, біресе талықсып қалады. Оған шейін Марияда ес жоқ түс жоқ, құр Әділге қадалып, екі көзі жаудырап тұрып, бір кезде:
— А, Құдай-ау! Өңім бе, түсім бе? — деп келіп, Әділді құшақтай алды. Анау үйде жатқан Серікбай бұлардың даусын есітіп, «түн ішінде келген Мықтыбай ма, басқа біреу ме» — деп жүгіріп келсе — Әділ!
О да:
— Өңім бе, түсім бе? — деп келіп, құшақтасып көрісті.
Сол күні Әділдің өлгенін отардағы жылқыда жүріп естіген
Мықтыбай "ой, бауырым» салып, үйге кіріп келіп, Әділді көріп, көрісіп, о да аң-таң болды. Әбден көрісіп басылғанда, таң да белгі берген соң, Әділ жылдам шай қайнаттырып жіберіп, ішіп алды да,
Серікбайға:
— Серікбай, атыңды ертте! Мен біржола босанып келгем жоқ қой, Төребек білсе, тағы ұстап береді ғой. Екеуміз күндіз тауда болып, түнде үйге келмесек болмайды ғой, — деп, Серікбайды ертіп, тауға қарай жөнелді. Сол күні Серікбай барып, Асан мен Зылиқадан астыртын сүйінші сұрап, олар сенбей, «көзімізбен көреміз» — деп келіп, жолығып амандасып, сонда ғана нанды. Бірақ, бұл сырды жасырмақ болысты. Әділдің кәрі шешесі мен Мария бірталайға шейін Әділдің шын Әділ екеніне нанар-нанбасын да білмей, «жазылып келгені рас па, өліп тірілді ме?» деп аң-таң жүрді. Әбден көңілдері тынып, көздері жеткен соң, бұрынғыдай жылағанды да қойды. Бірақ, Марияны жас күнінде оқытқан молдасы келіп, «Өлікке дауыс қылып жылаған — обал» деп қойғызды деген лақап шығарса да, бірқатар ел «Мария байға тигелі жүр» деп өсек қылысты.
Марттың жиырма бесі күні Әділдің аулы қыстаудан көшті. Бұл жазғытұрым ол ауыл Доғалаң төңірегін жайлады. Себебі Әділ күндіз Доғалаңның киын тасында болып, түнде үйге келуге қолайлы және Доғалаң маңында су коп болғандықтан, қоныс жаңғыртуға жайлы.
Апрельдің он бесіне қарайғы түні Мария толғатқан соң, он бесі күні Әділ Серікбайды ауылға тастап, Доғалаңға жалғыз кетті. Жүрерінде Серікбайға:
— Мария аман-есен босанса, мені Алтынды бұлақтың басындағы Дарадан тап! — деп барып, Дараның басындағы Серектастан ауылға қapaп телмірді де отырды. Міне, осы отырғанда Әділ не ойлап отыр! Өзі үш атадан бері қарай жалғыз. Жаны ашыр жақын ағайыны жоқ. Жамағайыны болса, «аз ғана малыңнан бөліп бермейсің» — деп бұлданып, болыс жаққа шығып кеткен. Жанын аузына тістеп жүріп алған, өзінің жолында жанын құрбан қылуға шыдаған сүйген жары Мария тұңғыш босанғалы жатқанда қасында да бола алмай, арқардан басқа аң да шықпайтын Серектастың басында «ауылдан не хабар келер екен» — деп екі көзі торт болып, ессіз далада жапа-жалғыз жүрегі дүрсілдеп отыр. Ақмолада жүргендегі науқасынан жазылған соң «елге бір барып келуге бола ма» — деп, сондағы болысына ақылдасқан соң, ол «біржола рұқсат беруге болмайды, «ел аралап қарекет қылуға» деп қағаз берейін, сонымен ептеп барып кел» — деп берген қағазымен ұрланып әжесі мен Марияны бір көріп қайтпаққа келген еді. Жөні келсе, аулын алып кетуге де ойы бар, онан басқа бір ойы — ретін тапса Еркімбектен кек алып та кетпек. Бұл ойы бола ма, болмай ма, ол — белгісіз.
Түс кезінде ауыл жақтан Серікбай да Дараның аузына келіп қалған соң, тастан түсіп жақындағанда, Серікбай:
— Шүйінші, шүйінші! Ұл тапты, — деп келіп, Әділдің тымағын алып басына киіп, өз тымағын Әділге кигізді. Екеуі аттан түсіп, Серікбайдың әкелген піскен етін жеп, қымызын ішіп, мәре-сәре болды да қалды. Баланың кіндігін Зылиқа кескеніне шейін айтып, әңгімелесіп отыр.
«Адам жылқы мінезді, аунаған соң мінгенін ұмытады» — деген мақалдай-ақ, сол кезде Әділ қашқын екенін де ұмытты-ау дейім. Неге десең, Серікбаймен қосылып былтырғы Марияға алғаш барып жолығатындағы әнге шырқатып жіберді. Бірақ ол қуаныш та баянды болған жоқ себебі күн батпай ауылға бара алмайтындығы ойына түсіп, күрсініп жіберді. Кешке таянғанда Серікбайды ауылға жіберіп, тағы жалғыз қалды. Күн бата бергенде Серікбай піскен ет пен шәугім, шыны-аяқ алып келді де:
— «Бүгін шілдехана күзетеміз» деген қатын-қалаш, қыз-қырқын ауылды басып жатқан соң бір түнше далада-ақ болайың деп келдім, — деп, күн батқан соң түтін салып, шай қайната бастады. Әділ мен Серікбай былтырлар осы Доғалаңнан арқар атқанда «шөлдеп қалаңыз» деп шай-бауырсағын ала келіп, арқар атқан жерде арқардың тоң ішегі мен бауырын отқа пісіріп жеп, шай қайнатып ішіп, «аңның қызығы осы-ақ тағы» — деп құмарын қандыратын еді. Осы түнгісі дәл соған ұқсап отырса да, екеуінің арасы тым қашық,! Неге десеңіз: былтырғысы — өз еркімен жүрген сейіл, сауық еді, бұл жолғысы — еріксіздік қашқындық!..
Әділ Ақмолада жүргенде бір түс көрген, түсінде Мария ұл тауып, Асан азан шақырып, баланың атын Қасым қойғанын көріп еді. Сол түсі ойына түсіп, апрельдің жиырмасы күні ерте баланы бесікке салғызып, Асанды шақырып алып, баланың атын Қасым қойғызды. Сол күні әжесі той қылса да, Әділ күндізгі күйде бола алмады...
Әділдің аулы Милықұдыққа қонған күні тағы майдың он бесі еді. Сол күні Төребек болыстың Шилі құдықтағы аулының сыртында Еркімбек пен Үсен оңаша сөйлесіп отыр.
Еркімбек:
— Әділ өлгелі сізге екі рет хабар салдым. Басындағы кар асы н жұлып тастап, дауыс қылғанын да қойған Марияны «байға тимейді» депсіз, осыған мен қайтіп нанайын? Менің сізден арылғаным — осы. Енді мен Марияны жалғыз кемпірден аулын талқан қылып, тартып аламын. Мен онан қорқып жүргенім жоқ. Сізден үміт қылып жүрмін.
Үсен:
— Мырза, сізге Мария өлтірсең де тимейді. «Әділді айдатқан Еркімбек» деп, соны кек көреді.
Еркімбек:
— Әділді мен айдатыппын ба?
Үсен:
— Оны қалайша жасырам дейсіз! Әділді ұстай барғанда, қазақ-орысың да Марияға айтқан, ана күні де «тартып алам» деп хат жазғансыз. Бірақ ол болмайды, шырағым. Әділдің көзін жоғалтқаның да жетер! Саған ерем деп өзім де ағайынға жүзіқара болып жүрмін. Енді қалғанымыздың көзімізді жоғалтайын демесең, бізді әуре қылма! Жап-жас жарың бар ғой, бір бейшараны әуре қылып не қыласың?
Еркімбек ашуланып:
— Білдім, білдім! Басында мені алдап, малымды алған екенсің ғой! Кет ауылымнан!
Үсен:
— Кетсем кетемін! Құдай сақтар! Кімнің басы кімнің қанжығасында жүр? — деп, атына міне жөнелді. Еркімбек ол кетісімен Шешенбайды шақырып алып:
— Жылдам жігіттеріңді дайындап, өз аулыңа жиып, әкеме білдірмей, мені күтіп отырыңдар! Күн батпай-ақ аулын ойран қылып, Марияны әкелейік!
Сол күні екіндіде Асан жылқысын суарып шығарып, жылқы алдындағы төбеде тұрғанда желе шауып Үсен келді.
Асан:
— Болыс неге шақырыпты?
Үсен:
— Шақырған — болыс емес, Еркімбек. Тағы Марияны сөз қылған соң, екеуміз сөзге келісіп, ол «ауыл шауып тартып алам» деп қалды. Мен анау адырдан асқанда жиырма шақты кісі Әділ аулына қарай қатты кетіп барады. Сізге хабарға келдім, — деген соң, жалма-жан бәрі ат ұстап, Асан, Үсен, Байжан, Ержанның екі баласы қасына тағы екі кісі алып, Әділдің ағайындарына келді.
Әншейінде Әділдің өлгеніне қарамайтын ағайыны Әділдің малына мирасқор болғысы келді ме, Мариядан үміт қылды ма — төрт-бес кісі ерді. Жолдағы Мықтыбайды да ертіп алды.
Еркімбек екіндіде Әділ аулына келіп, жартысы малшыларды үйге қуып тығып, «шықсаң, өлтірем» деп, есікті сабалап тұрды да, өзгесі есік алдына келіп, Еркімбек пен Шешенбай аттан түсе қалып, үйге кіріп, Марияны сүйреп алып шықты. Ойбайлап етегіне жабысқан кемпірді бір-ақ қағып сұлатып салды. Марияның шаршысы түсіп қалған басын дудардай қылып, екеуі екі қолынан сүйреп келеді. Екіндіден бұрынырақ ауылды шалып, «жер таза» деп барған Серікбай Әділді ертіп, дәл сол кезде ауылға таянған. Желе шауып кезеңге шыға келіп көрді де, атты бұтқа салып жіберіп, «қоя бер былай» деп аңырғанда, Шешенбай:
— Ойбай-ау! Мынау Әділ ғой! — деп, Марияның қолын қоя беріп, атына қарай жүгірді. Оны ұрамын деп ұмтылған Серікбайға бәрі жабылып кетіп, үш сойыл қабат тиіп, ол құлап қалды. Әділ аттан түсе жүгіріп, мылтығын суырып алып атайын дегенде, Еркімбектің қолынан жұлқынып босанған Мария да арасына кез болып, соған тиетін болған соң, ата алмай кідіріп қалғанда, Еркімбек алты атарын жұлып алып тарс қойғанда, Әділдің мылтығы қолынан түсіп кетіп, бүгжиіп, кеудесін қолымен басып отыра кетті. Оны көрген Мария:
— Құдай-ай! Сорым біржолата қайнады ма! — деп, Әділді құшақтай алғанда, Еркімбек қанжарын суырып алып, Марияның қолынан тартып, Марияны қорқыту үшін:
—Жүр жылдам! Әйтпесе сені де бауыздап кетем! — десе де, Мария Әділді құшақтап айрылмаған соң,
Еркімбек:
— Ал, бауыздайым! — деп, қанжарды Марияның алқымына апарғанда, Мария қанжар ұстаған қолына жабысқан соң, қолын жұлып қалғанда қанжар Еркімбектің өз көзіне тиіп, бір көзін шығарған соң, ыза болып:
— Әйтеуір болары болды, енді сені тірі тастап кетпейім, — деп, Марияны шалқасынан салып, табанымен басып тұрып, қанжармен жүректен салып алды да:
— Ал, жүзіқара, құр сүйекті құшақта да жат! — деп атына міне бергенде, ауылдың сыртынан кеп кісі шулап қоя берді.
Міне, дәл сол кезде күн батып кетіп, шапақтың шашақты шарбы бұлтындағы күннің қызыл нұры дәл Әділ мен Марияның жарасынан сорғалаған қандай қып-қызыл болып тараулана бастады. Асан, Үсендер келіп, ауылдан серпіле берген жаумен араласып, Мықтыбай Шешенбайға кез келіп ұрып жықса да, жолдастары мылтықтың астынан алып, бұларды жолатпай, атына мінгізіп әкетті. Жау екі есе және мылтығы болған соң бұлар ештеме қыла алмай қайта келсе, Серікбай есін жиып, Әділдің басын сүйеп қоштасып жылап отыр екен. Асан аттан түсе қалып:
Қарағым, Әділ, — деп келіп, қолын ұстағанда,
Әділ көзін ашып:
— Қош, Зылиқаға сәлем айт!.. Ана сорлы кемпір мен жетім Қасымды қолдарына ал!.. Мына Мария мен мені ga6ipre сал! — деп, Марияны құшақтады да, көзін жұмды.
Артқылар келіп:
— Әділ! Әділ! — десе де, ол кезде мейірімсіз өлім Әділ мен Марияның нұрлы жүзіне кетпес таңбасын басып қойған! Дәл сол кезде күншығыстан қайғылы қара салысын жамылып түннің қараңғылығы — зұлмат та шықты...
Бұл іс Николай чиновниктерінің қылышынан қан тамған 1911 жылы болғандықтан, қашқын Әділді қауымға білдіріп қоя алмай, Байжан мен Асан ақылдасып, сыр шашпайтын жақындарын ғана шақырып, Әділ мен Марияны жаназалап, түн ішінде апарып Әділдің қыстауының қасындағы жаңа қыстау салам деп жиған тастардың астына жасырын көмді.
Асан: «Еркімбек аулымды шауып, қарындасымды тартып алып кетті», — деп, Еркімбек: «Асан, Үсен қашқын Әділді са^тап, ұстағалы барғанымда, жанжал шығарып, басымды жарып, көзімді шығарды», — деп, екеуі де ұлыққа арыз беріп, сол арыздар тергеу болып, көпке созылып, аяғы патша тақтан түскен бостандыққа соғып, аяқсыз бос қалды.
1917 жылы бостандық болған соң, Асан Әділ мен Марияға жақсылап күмбез мола қалатып, май аяғында бітіріп, халқына мәлімдеп ас берді.
Таза махаббатқа құрбан болған екі асықтың қадірлі моласын халық алтынмен жазылуға лайың аң бостандықты туғызған, адал жүректі азаматтардың аркасында ғана білді.
— Жарайды! Зылиқа екеуміз алып барайық! —деп, Марияның киім-кешек төсек-орнын бір түйеге артып, ер-тоқымын өзі мінетін қара жорғасына ерттеп, Зылиқа, Үсен, Ержан ақсақал бір жолдас алып жөнелді. Мына жақта Әділдің кәрі шешесі «келінім келді» деп, бағанағы ақсарбас қойдың үстіне бір тай, бір қой сойып, той қылып жатқан. Кешке бұлар барған соң, «тойың тойға ұлассын» деген қазақтың батасындай болып, Үсен Марияны құшақтап кешу сұрап, мәре-сәре болды да қалды. Ертеңінде Әділдің кәрі шешесі «темірді қызуында coқ» деген деп, үш түйе, екі жақсы ат, елу қой айдап, Әділді ертіп Асан, Үсеннің аулына келіп, олар екі қонғызып, Марияның отауы мен қалған жасауын арттырып Жәмила апарып, Мариямен жарасын, әбден кірсіз болып татуласты. Сол күні Әділ мен Мырқыбай барып, Серікбайдың келіншегін де ұзатып әкелді.
«Бір ай деген — бір күн» деп қазақ айтқандай, ел күнгейге келіп те қалды. Тамыздың тамылжыған ыстығы көп шөбін сарғайтса да, балаусалар әлі енді. Қозының желкілдеген желектей сеңсең жүні қырқылып, ирек-ирек болса да, қомағайдың көзін қызықтыратын қомақты құйрығы жайқалған бағлан тоқты атанып қалған. Міне, бұл — июльдің он бесі. Әділ мен Марияның аузына жанын тістеп құтылғанына да бір ай болып қалған.
Әр мезгілдің өзіне лайықты ісі бар ғой. Бұл кезде Әділ мен Мария түгіл, олардың жас балалары да, үлкендері де қарақат, бүлдірген теріп, сай-сайдың балауса шөбін таптап, көлеңкелі ағашты аралап жүр. Арқасы күнге күйген дамбалшаң орақшылар бастарына желбіретіп орамал тартып, кейбірі әдейі күлсін дегендей, орған ұзын шалғыннан басына сәлде орап көлбектеп, күрілдетіп пішен шауып жүр.
Қайнымен жарасып алған Әділ арты — шаңсыз, алды
— даусыз. Асың жарына қосылып алған Марияның, тергені
— бүлдірген, қарақат, салғаны — сауың, ойларында дәнеме жоқ, қайғысыз уақыты осы.
Бұл кезде Төребек болыстың аулы да күнгейдегі Қосбұлағына қонған. Ауылдың сыртында он шақты ат қалмақша байлаулы, шыбыннан тыпыршып шыдамай тұр.
Тілмаштың aқ қосына старшындар бір-бірлеп кіріп-шығып жатыр. Алдыңғы шыққандары артқысын тосып отырғанда, бір старшын қасындағыға:
— Осы біз неменеге мор бастың? Ана қасындағы старшын:
— «Егін, пішен есебі» деп тілмаш айтты ғой!
Анау:
— Екі қағаз сол екені рас! Бірақ ана бір қағазды бізден тасалай берді. Менің азырақ орысша танитыным бар ғой. Сол қағаздың басында «Секретный бұйрық» деген жазу бар. Және аяқ жерінде «Әділ Жақсыбай баласы туралы» деген сөзді көзім шалып қалды,
— дегенше, артқы старшындар келіп, «Жүріңдер! Жұмыс бітті ғой. Үйімізге барып пішенімізді орғызайың» деп тарқасты. Сүйтсе де әлгі старшынның ойынан сол күдік шықпады. Шыңғыстың күнгейіне қонған қалың елдің малы 15-20 күнде-aқ жердің шаңын шығарды. Бауыр қыстайтындар июльдің жиырмасынан қалмай асып, отызында Әділдің аулы да аса көшті. Сыртқы биік жотадан көш үңірейген көр сияқты терең асуға құлай бергенде, Әділ артына қарап, жотада біраз кідіргенде, Қарақойтастан аса көрініп құлазып қалған Көксеңгір, Шақпақ, Ақшатаулар өкпелеп, наз қылған әйел пішінделіп, мұнартып мұңайып: «Қап! Бізді тастап барғандағың-ды да көрерміз» деген сияқтанды.
Әділ әдейі ойламаса да, «жаз жайлаудағы жайнаған жасыл шөп, жарқыраған айнадай бұлақ, бейіштің әуесіндей жан беретін ауа қалды-ау!» дегендей шеміршегінің асты қызып кеткенін сезбей қалды. Сонда сен, кәрі Шыңғыстау: «Жазғы салуын, биік жайлаудың, жарқыраған мөлдір суын, жайқалған жасыл шөбін жайлап, дертке дәрмен болатын жақсы ауасын жұтып келдіңдер ме? Енді бір мезгіл төмен түсіп, түнерген құдықтың ылай суын ішіп, Шаңды аяққа қонып шаң жұтып та көріңдер!» — дегендей сазығырлау сары бетіңмен қарадың-ау! Терең асуда келе жатқан көшке екі жақтағы қабағын түйген қара жартасың «бәлем, үстіңе құлап, талқаныңды шығарайын ба?» деп тұрғандай болды-ау!..
Сол қиын асудың ішінде келе жатқанда, Әділді әдейі қуып келіп, бағанағы старшын кәдіктенген сөзін айтып: «Соқырға сөз бола қалса, біз «орысша білмегендіктен мөр бастың» дерміз», — деді. Әділ бұл істі ештемеге жори алмаса да, асудың қиындығынан ба, салқын самал жайлаудан шаңдыаяққа келе жатқандықтан ба, әйтеуір көңілі жабырқау тартты.
Ел бауырға алғаш келген кезде ащы сағынып келген мал тарлау, жусан, көкпек жалмаққұлақ сияқты ақылы шөпке әбден қанып, жазыққа түсіп тыраңдап, Шаңдыаяққа аунап жетісіп қалса да, август жұлдызын аяқтағанша әр жерге жұрт жаңалап қонып жүрсе де, сентябрь туған соң-ақ бұрынғы жайлаудағыдай жұма сайын соны қонысқа қона алмай, мерзімді судың басында, ескі көңде кеп отырып қалып, ауылдың маңы шаңдақ тартып, тақырлана берді. Қазан (сентябрь) туған соң қазанның қара дауылы соғып, сарғайған жапырақтарды, жайқалған селеулерді ұшырып, ағайыннан алыс жерге амалсыз жеткен жолаушыдай-ақ қаңғытып ала кетті. Көкпек тобылғылардағы өрмекшінің еңбек қылып тоқыған ұясын да бұзып кетті.
Міне, бұл сентябрьдің он бесі. Бұл кезде Әділдің аулы өзінің Милы құдығында. Әділ мен Марияның алғаш қосылғаны да жазғытұрым, майдың он бесінде осы құдығында еді. Міне, соған төрт-ақ ай болды. Бұл кезде елдің ерте қырыққандары аз ғана қойдың жүнін тасып та алған. Бүгін Әділ мен Мария ас үйін босатып, соның жанындағы көгенге еркек қой, ту жоқ, бойдақтарын көгендетіп санап жатқанда, есік алдындағы кезеңнен торт атты кісі желе шауып шыға келді. Мұның бірі — Арқатта тұратын урядник бірі — болыстың қазақ-орысы Иван, енді екеуінің бірі — ат-шабары, бірі — болыстың өз старшыны. Урядник келе сала Әділге:
Әділ Жақсыбаев сен бе?
— Мен!
— Әйда, атқа мінесің!
— Қайда?
— Семейге, начальник шақырады!
— Тақсыр, қой қырықтырғалы жатыр едім, жайырақ баруға болмай ма?
— Ну, айда тез! Антұрған ұры, разбойник! — деп, қамшымен тартып жіберді.
Әділдің кәрі шешесі:
— Ойбай-ай, Құдай-ау! Бұл не деген сұмдық еді? Тақсыр-ау, баламның не жазығы бар? — деп урядникке келгенде, оны итеріп тастап, қазақ-орысты жұмсап, қой қайырған қойшының атын аударып алып, Әділге мінгізгелі жатқанда, Мария келіп:
— Қарағым, алғаным-ау! Мені де ала кет! — деп, Әділді Құшақтай алғанда, оны қазақ-орыс бір қойып қалып:
— Әйда кет! Бәрі сенікі бүлік! Сен болыстікі балаға тисе, бұл бүлік болмайтұғын еді, — деп, Әділді еріксіз атқа мінгізіп ала жөнелерде, Әділ артына қарап:
— Қош, әже! Қош, Мария! Тірі болсам көрермін. Өлсем қарыздарыңды кеш! Мария, әжемді күт! — дегенде, сөзінің артын айтқызбақ, урядник тағы бір тартып қалып:
— Сөйлеме, антұрған! Әйда жүр! — деп, алды-артына қаратпай алды да жөнелді.
Сол кезде Шыңғыс жақтан қайғылы қара бұлт шығып, қара дауыл болып, карлы жаңбыр жауа бастады. Ауылдан былай шыға бергенде, бір қаңбақты жел ұшырып, дедектетіп апарып құры құдыққа салғанын Әділ көріп, абақты есіне түсіп:
Әттең, көмексіз, туысқансыз жалғыздық-ай! Шіркін опасыз дүние-ай! Көрсетпегің осы екен ғой! — деп көзінің жасы сорғалап, амалсыз кетіп барады...
Міне, кәрі Шыңғыстау, осының бәрі сенің көз алдыңда болған іс. Дәл сол кезде сен қарлы, жаңбырлы қара дауылыңды соққызып, Әділді урядник бір айдаса, ыққа қарай сен дауылыңмен екі айдап, бурадай бұрқырағаның, жерді қара түтек боран қылып, аспанды қapa жаңбырлы қара бұлтпен қаптағанын Әділге қылған көрің бе? Әйтпесе, рақымсыз зұлымдыққа ызаланып, жазасызды аяп жылағаның ба?..
Сол күні Әділді айдағандар жолыққан елдің атын ылаулап, сапырып отырып, Арқалықтағы Қанай барды. Қанайдың бір старшынын шақырып алып, бір семіз тоқты мен бес ат дайындатып, сонда қонды. Кеш болған соң бір кісен таптырып, Әділдің аяғына салғалы жатқанда, старшын:
— Тақсыр, бұл қашатын кісі емес. Кісен салмай-ақ қойыңыз, бұл қашса, мен жазалы болайын, — десе де, болмай кісендеп, сол Қанайдың старшынына күзеттірді. Урядник жатқан соң кісенін алып тастап, тамада сыйлап жатқызды да, таң атып, урядник шайын ішкен соң, Әділді апарып берді. Урядник дайын атпен Әділді алып жөнелді. Семейге бұлар барған кезде, начальник сайлауға кеткендіктен, Әділ абақтыда жатып қалды.
Сентябрьдің жиырмасы түні пар-пар ат жеккен екі арбалы Білденің кезеңінен асып бара жатқанда, артынан үш атты кісі қуып келіп, «тоқта-тоқта» деген соң, тоқтап қараса, келгеннің бірі
— қазақ-орыс, бірі — старшын, бірі — атшабар. Келісімен қазақ-орыс: «Айда, қайта жүресіңдер! Тасбұлақта болыс аулында сайлау болып жатыр. Сайлауға керексіз, қалаға бармайсыз», — деген соң, арбадағы Ержан ақсақал:
— Менің ержеткен балам бар ғой, сол менің орныма жарар.
Қазақ-орыс:
— Жоқ, жоқ, болмайды, өзің жүресің! Анау арбадағы Әділдің қатыны мен шешесі де керек. Әділ орнына шаңыраққа түседі. Айда, — деп болмай, қайта алып жүрді. Қазақ-орысқа біраз ақша беріп жалынып, Серікбайды азық-ақша беріп қалаға жіберді де, өзгесі амалсыз сайлауға қайтты.
Күн кешкіріп қалғандықтан, сол күні жолда далаға қонып, Мария қатты науқастанып қалды. Ертеңінде сайлауға келсе, начальникке көттестіріп тіккен ақ үйдің алдында үстелін құрып отырған начальникке шаңырақ иелерін бір-бірлеп айдап келіп, «Елу басың кім? Старшының кім?» — деп сұрап жатыр екен. Бұлар Байжан ақсақалдың тіккен үйіне барып түскен соң, Байжан ақсақал Ержанға:
— Бұл жолы Төребекке қарсы жақ көбейіп еді, мына начальник қазақ-орыстарға сабатып, қорқытып, ел анау қазақ-орыстардың қолындағы Мырзабай қамшыдан ығысайын деді. Начальниктің қалтасы толған білем, біз бұрынғы салтымызбен ара ағайынсынған болып отырмыз. Үйтсе де «айласыздық батыры айға шабады» дегендей болмай-ақ, Әділдің жанын тілеп қана болыспен жақын кісімсіп, анау елмен жарастырсам қайтеді деп отырмын, — деген соң, мұны Ержан да ұнатып, араға жүріп, Төребекпен болыстыққа таласқан жаққа жүз сом жол әперіп, Төребек — болыс, баласы — кандидат болмаққа сөз байласты.
Мұны начальникке айтқан соң, жиырма екісі күні абыр-сабыр елу басы сайлап, шар салғызып, Төребек болыс, Еркімбек кандидат болды. Еркімбектің жасы толмайтынын начальник есепке де алған жоқ, тегінде оның да емі оңай білем!..
Әділдің шешесі мен Мария аттарын жегіп, арбасына мініп жатқанда, Шешенбай келіп, бір қағазды «мынау Әділдің хаты»,
— деп кемпірге берген соң, Марияға оқытып қараса, сөзі мынау: «Бәйбіше, Марияны Үсеннің қолына қайтарып беріңіз. Әділ балаңызды аман-есен қайтарып беру маған міндет болсын. Егер мұны қылмасаңыз, Әділді осы көрмегенің - көрмеген, одан күдеріңді үз! Жазушы Еркімбек». Осы жазуды оқыған Мария Еркімбек деген қолды көргенде, бұрынғы науқасының үстіне тағы қатты дерт жамалғандай болып, хатты лақтырып тастап, атты айдатып жүре берді.
Мария сол науқасынан жиырма күн дегенде азар басын көтеріп, тәуір болды. Оған шейін Серікбайдан: «Начальник келмей, Әділге ешкімді жолықтырмайды. Тамақты сырттан беріп тұрмын», — деген екі рет хат келді.
Мария жазылған coң қамданып, үйлеріне Зылиқаны ие қылып, Әділдің шешесі мен Мария, Ержан, Асан, Мықтыбайды ертіп, тағы қалаға жүрді.
Октябрьдің он бесі күні қap ұшқындап тұрғанда, абақтыдан екі солдат Әділді айдап, начальникке алып келді.
Начальник бір қағазды қолына ұстап тұрып:
— Әділ, сен жоғарғы ұлықтың өмірі бойынша Ақмола болысына бес жылға жер аударылдың!
Әділ:
— Тақсыр, қылмысым не?
Начальник:
Қашқын ұстап, ұрлық қылғызғансыд!
Әділ:
— Тақсыр, мен биыл ғана 17-ге шығып тұрған баламын, қалайша ұрлық қылғызам?
Начальник:
— Жоқ өтірік айтасың, сенікі жас списокта — жиырма бірде.
Әділ:
— Тақсыр, тексеріп, мойныма салғызсаңыз екен?
Начальник:
— Сөйлеме! Екі-үш болыс ел куәлік еткен. Өз болысың да, старшындар да куәлік берген.
Әділ:
— Тақсыр, болысымның қастығы ғой. Старшындардан сұрауға болмас па екен?
Начальник:
— Болмайды! Жандаралдың бұйрығына қарсылық қыл да! Әйда, жұмыс біткен! — деп солдаттарға ымдаған соң, артқы сөзін айтқызбай, айдай жөнелгенде, Серікбай қаланың екі жақсы кісісін алып келіп, қырмен апаруға кепілге сұратса да, начальник көнбеді. Серікбай ере кетуге де рұқсат бермеген соң, жаяу айдап бара жатқан Әділге көрісіп, қоштасуға солдаттар жуытпаған соң, анадайдан қоштасып жанай келе жатыр. Сонда Әділ:
— Қош, Серікбай! Әжем мен Марияға сәлем айт! Соларға көзіңнің қырын сала жүр! Асан мен Зылиқаға, Мықтыбайға сәлем айт! Байжан, Ержан ақсақалдарға сәлем айт! Әжем мен Марияны естеріне ала жүрсін, — дегенде, солдаттар:
— Сөйлеме, әйда! — деп, Әділді мылтықтың дүмімен желкеден түйіп қалып, біреуі: — Енді атамын, қайт! — деген соң, Серікбай көзінен жасы сорғалап, амалсыз қайтты.
Сол күні Семейден шыққан Серікбай қарлы жаңбыр жауған батпақтан жүре алмай, таң ата Күшікбай кезеңіне азар келді. Келсе, Мариялар да келіп, тан, намазын оңып, жаңа ғана атын жегіп жатыр екен.
Серікбай келіп, Әділдің кеткенін айтқан соң, айдаладағы бұлақтың басында бес-алты адам шулап, жылап, кейде біріне-бірі басытқы айтып жатқанын ойлаңыз!
Аздан соң Ержан ақсақал:
— Бәйбіше, — Әділ өлген жоқ, тірі кетті ғой! «Кебенек киген келеді» — деген үмітіміз бар ғой. Мына Асан мен Серікбай қалаға барып адвокатқа сөйлессін, біз өзгеміз қайтайың! — деп, Асан мен Серікбайға ақша беріп, қалаға жіберіп, өзгесі елге қайтты.
Міне, осы хабарды есітіп, қайта жүрген Әділдің кәрі шешесі жанына өлшеген жалғызынан өмірлік күдерін үзіп, жанын аузына тістеп қосылған жарына Мария тым болмаса енді бір көріп, қоштаса алмай қайтқанда, не жаймен қайтты ғой дейсіздер?..
Үйткенмен, кеншілер талқан қылып тасын қазып алып, үңірейтіп жатқанда бақайымен шым етпеген Күшікбайдың Арқалығы бұлардың қайғысын не қылсын — бұрынғыдан-aқ бұлағы сарқырап, кедейлер көлбеңдеп, тауы тапжылмай қала берді...
Қалаға барған Асан мен Серікбай адвокатша сөйлессе де, адвокат: «Бұл соттың жолы емес, ұлықтардың «административный высылка» деген ісі, шынын айтқанда, зорлық жолы. Бұған адвокат түк қылмайды. Ертерек қамданбаған соң, уақыт өткен!» — деген соң, бұлар да салы суға кетіп елге келді.
Әділдің жолшыбай көрген қорлығын. «антұрған разбойник» деп біресе тепкілеп, біресе мылтықтың дүмімен ұрғанын жаза беріп қайтеміз! Аңырында Ақмола уезінің Ыс болыстық волоснайына тапсырылды. Ол кездегі ол елдің болысы халқына қадірлі атақты тұқымнан, бір мейірімді жастау жігіт болғандықтан, Әділ соның өз қолында тұруды тіленіп, жөн сұраса келе, ана жылы бұл жақ Орынборға мал айдайтында Әділдің әкесі Жақсыбай марқұм да екі жүздей жылқы айдап барған екен. Сонда сол елдің басшы болып, су көрсеткен бір жігітіне бір ат сыйлап, айран әкелген бір кедей жатақшының қатынына бір көйлектік шыт бергені айтылып, Әділдің кім екені анықталып, болысы өз бауырындай күтіп, ас, той-cayық, жиында өз қасынан тастамай құрметтеп алып жүруші еді.
Үйткенмен туған ел, туған жер, өлген мола, әсіресе, кәрі шешесі мен төрт-ақ ай жолдас болған сүйген жары Әділдің ойынан шығады. Онда жүрген уақыты қылышша сүйретіп, қыр көрсетіп келген қыс болғандықтан, бұрқырап борай жауған қалың қap басқандай, шақылдаған аяз қысып қатырған мұздай, Әділдің ыстық жас жүрегі мұздай қатып, қap басқандай қайғы басып, күннен күнге жүдеу тартылып жаралысқа да наразы болып, «дүниеге неге келдім? Марияны неге көрдім? Бүйткенше жаралмай-ақ қойсам нетті?», бір мезгіл «кәрі шешемнің бүйтін зарлап қалғанын көрмей-ақ, әкемнен бұрын өліп кетпеген екем?», бір мезгіл «әттеген-ай, Үсен қуып жеткенде соның өзін атып өлтіріп-ақ айдалмаған екем?», бір мезгіл «әттең, жалғыздық-ай! Өзгелердей менің де аға-інім болса, тым болмаса бір келіп амандасар еді-ау!» — деп, көзінен ыстық жас төгіледі.
Ардақты оқушылар! Әділ бұл тұрған жерінде қатты күтілді. Бірақ, сол өмір оған оттан да қырын еді. Неге десеңіз, ол ешбір нәрсеге ындынымен қуана алмайды. Бірдемеге күлсе, өтірік күледі. Қуанса, өтірік қуанады. Себебі ол өз еркімен оны қылмайды. Әлгі өзін күтін жүрген болыстың, не соның бір жақынының көңілін аулағалы ғана күліп, қуанған болатын. Әйтпесе Әділде шын күлкі, шын қуаныш бар деп өзіңіз де айта алмассыз. Ал, Әділдің ондағы ойы не? Алданып жүрген жұбанышы не?
Ой мынау: Әділдің онда жүргендегі ойы — «әттең, әжем мен Марияны бір көріп өлсем-ау! Әттең, Еркімбектің қанын ішіп өлсем, арманым болмас еді!» Міне, осыдан басқа Әділде ой жоқ. Жә, жұбанышы не? Жұбанышы — «әзір кебін кигем жоқ қой! Өлі де арманыма жетіп, әжем мен Марияны көріп, Еркімбектен кегімді алып өлетін шығармын» — деген неғайбыл үміт!
Әрине, әлем айналғанын қоя ма? Оқтан жүйрік уақыт сыдыртып, қақаған аяз, қатты боранды ақпанды да туғызды. Бұл кезде Әділдің мұңлы жүрегін ашылмас қайғы басты ма, ақпанның мейірімсіз аязы өтті ме — Әділ қатты науқастанды. Тұрған болысы үй ішімен бәйек болып күтсе де, жат жерде жалғыз жүріп ауырған қандай қиын? Сусын сұрағанда, дәретке отырғанда, «аналар ренжиді-ау» — деп жаман қысылады. Үйткенмен амал бар ма? Мұнан бес жыл бұрын Төребек алғаш болыс болған кезден соң Ақмола жаңа жер аударылған Батырбек деген ұрының күні толып, елге қайтпақ болып еді. Қайтарында «келе кет» деген Әділдің сөзі ойына түсіп келсе, Әділ әл үстінде сандырақтап жатыр екен. Сүйтсе де сөйлесіп көрейінші деп Батырбек:
— Әділ, мені танимысың? Мен — Батырбек елге қайтып барам. Айтатын сәлемің бар ма?
Әділ көзін ашып:
— Әжем мен Марияға... Асан мен Зылиқаға... Серікбай, Мықтыбайға... бір керей жігіт бар еді, атын ұмыттым... Байжан, Ержан аса^алдарға... — деді де, көзін қайта жұмды.
Батырбек:
— Тағы айтатының бар ма? Деміңді алып, асықпай айт!
Әділ тағы көзін ашып алса да, сандырақтап:
— Әже, әже! Мен Еркімбекті өлтіріп келдім! Мария! Мария! Міне, мен қайта келдім! — деп сандырақтай берген coң, Батырбек
Әділден күдерін үзіп, «қош!» деді де, болысқа барып амандасып қош айтысып, атына міне бергенде, болыс бір қағазды жазып, «мынаны өз болысына бер» — деп тапсырған coң, қағазды қалтасына салып алып жөнелді.
Батырбек көн бергенге қонып, аз бергенге түстеніп, ақпанды аяқтай Төребек болысқа да жетті. Күні бітіп, босанған қағазын болысқа көрсетіп, тысқа шыққанда, Еркімбек келіп, Әділдің жайын сұраған coң, Батырбек:
— Ойбай-ау! Ұмытып барады екем ғой, — деп, қалтасынан бір қағазды Еркімбекке берді де: — Әділ ендігі өлген шығар. Мен шығарда әл үстінде сандырақтап жатыр еді. Тұрған болысы да күдер үзіп, мына қағазды біздің болысқа жазып еді, — деген coң, Еркімбек қағазды оқыса, сөзі мынау: «Тағдырдың ағымымен бізге келген Әділ ініңіз қатты ауру болды. Сізге қайта хабар қылуға жер алыс болған coң, мына Батырбектен хат жаздым. Жазым болса, әкемнің күмбезіне қойғызам».
Еркімбек осы хаттың «ауру болды» деген сөзін «ауырып өлді» деп бұзып, «жазым болса» деген сөзді қырып тастап, оның орнына «жақсы жуып» деп жазды да, Батырбекке:
— Әділ өліпті ғой. Бұл хатты Байжан ақсақалға тапсыр, — деп қайта берді. Батырбек өз үйіне екі қонып, үшінші күні хатты Байжан ақсақалға берген coң, Байжан оқып көрсе, «Әділ қатты ауырып өлді. Жақсы жуып әкемнің күмбезіне қойғызам» деген. Мұны оқыған coң, Ержан мен Асанды, Үсенді де шақырып алып, бәрі жыласып, қойын үйтіп, қазы-қартасын алып, азаға бір биесін жетелеп, Әділ аулына қарай қатын-қалашымен жонелді.
Ауылға үш шақырымдай жерге келген coң-ақ Асан, Үсен, қасындағы жастары — бәрі Шыңғыстың жазық бөктеріндегі Қарауылға қарай «ой, бауырым» салып, атты қойды.
Бұл қыста Әділдің шешесі мен Мария малға бас-көз болсын деп Серікбайды қасына бірге қонғызған. Сол кезде Серікбай тыста тұрғандықтан, аналарды көріп, үйге хабар берген coң, әншейінде тырп етпейтін кемпір мен Мария тысқа шыға келіп еді.
«Ой, бауырымдағандар» «қарағым, жалғызым, Әділім» деп келе кемпірді де, Марияны да, Серікбайды да құшақтай алды.
Олардың шуы басылмай-ақ Байжан ақсақалдар да, оның артынан ілесе Зылиқаға бастатқан бір топ қатындар да келіп қалды. Өлім естірткеннен соңғы жай бәріңізге белгілі. Жылау басылған кезде қатындар Марияның ерулі қара шашын тарқатып, маңдайынан үш елідей aқ шүберекті тартып, шаршысын шорт байлап, aқ бүркейді жамылтып, теріс қаратып, бүйірін таянтты да қойды. Есі кетіп, құр сүлдері отырған Мария жүгініп отыра алмаған соң, жастың қойып, соған өбектеп отыр. Кемпірде ес жоқ болған соң, төсегінің алдына бүктетіліп жата кетті. Не керегі бар, ертеңінде-ақ қатындар қатарын түзеп, шымылдықтың ішінде дауысты сұңқылдата бастады. Сөйтіп, Марияның аузы жоқтаудан, көзі жастан босамай, Шыңғысты басқан қалың кардай қайғылы aқ бүркейін жамылып, жап-жас ыстың жүрегі февральдің шаңылдаған аязындағы мұздай болып қатты. Күнде шу бола берген соң, естіргеннің жетінші күні елді жиып, жетісін берді.
Әділ өлген екен деп, айналған уақыт тоқтай ма? Қазақтың «ұлыстың ұлы күні» дейтін күн мен түн теңелген наурыз да жетті. Сол күні Әділдің қырқын да берді. Ол күнді «наурыз -жаңа жылдың басы» деп, Әділдің үйі қазан толтырып ас асса да, «бәлекет кетсін» деп, далаға апарып от жағып, кетік ескі ыдыстарды отқа өртейтін ешкім болмады. Неге десеңіз, «Бәле кетсін» деп бақ сұрап, оны қылатын Әділ жоқ. Өзі өле алмай отырған кемпір мен Марияға бақтың да керегі жоқ. Біреу жыл құттықтап, біреу тамақ үшін келіп, сол күні тіпті коп кісі жиылды. Соның ішінде Мария¬ның Жәмила жеңгесі де болып, екеуі түзге шыққанда, Жәмила:
— Еркем, саған ағаңның бір сөзін айтуға бата алмай тұрмын!
Мария:
— Айт.
— Жәмила:
— Еркімбек дүзқара тағы мына бір хат жазыпты, — деп, бір қағазды берген соң, Мария оқыса, сөзі мынау: «Үсен! Әділ күйеуің өліпті ғой. Енді Мария мені сүйетін болса, мен қалыңдығымды алмай, Әділдің жылын күтемін. Мен сенің ажарыңа қарап жүрмін. Алда-жалда Мария көнбесе, жалғыз кемпірден қорықпайын. Бір-ақ күнде тартып алуға дайынмын». Мария осы хатты көргенде, неге екенін білмейім, кәдімгі бір ер кісіше жігерленіп:
— Үсен ағам мен екеуің тағы Еркімбектің хабаршысы болдыңдар ма? Әжем баласының көзін жоғалтқанымен тұрмай, енді мені аламын десе, әуелі ол бір, онан соң мен өлермін.
Жәмила сасып қалып:
Қарағым, Еркем! Ағаң соған тие қойсын дегені емес. Саған білдірейін дегені ғой. «Осы хатты өзіне куә қылып, жандаралға арыз берем» деп отыр.
Мария:
— Ондай законы болса, мен қайдан білейін, — деп, қағазды қайтып беріп, — әжем баласының өткенін естігенде буынып өлейін десем де, мына ішімдегі аманатын кәрі шешесіне тапсырып өлейін деп азар тірі отырғам жоқ па? — деп жылап, «алғаным» деп даусы қатты шыққан соң, ауылдағы қатындар келіп, талықсып қалған Марияны үйіне азар алып барды.
Әділді естірткен күннен бері қарай кемпір мен Марияның көзі ілінсе-aқ түсіне Әділ кіріп, кейде кебін киіп келіп: «Әже! Мария! Міне, мен өлдім!» — деп, кейде өз киімімен келіп: «Әже! Мария! Есікті аш! Мен тіріліп кеттім» — деп, тіпті, кейде ұйқылы-ояу жатқанда көздеріне елестей беретін. Кей-кейде Серікбай да түс көріп: «Бүгін түсімде Әділ екеуміз Еркімбекті сабап жатыр екеміз», кейде: «Бүгін Әділ қатты ауырып, басын сүйеп жылап отыр екем», — дейтұғын. Сөйтіп, күндіз жылаумен, түнде түс көрумен күндері өтіп, марттың он төртінен он бесіне қарай Мария мен кемпір Әділді жоқтап жылап-жылап, әбден талықсып, көзі ұйқыға жаңа ғана бара бергенде, есіктен біреу:
— Мария, Мария, есікті аш!
Мария «тағы баяғы түсім екен» деп қозғалмаса да, тағы да:
— Мария, Мария, есікті аш, мен келдім! — деген соң,
Мария:
— Әже, әже! Мына дауыс тағы түсім бе, сен есіттің бе?
Әжесі:
— Есіттім! Ойбай-ау, жалғызымның даусы ғой! — деп жылап, Мария шам жағып апарып, есікті ашса — Әділ.
Мария:
— Ойбай! — деп талып түскенде, Әділ барып әжесін құшақтап:
— Әже! Қорықпа. Мен — Әділ! Мен өлгем жоқ, мен жазылып келдім.
Әжесі:
